Bliżej i Dalej...: 2014

niedziela, 28 grudnia 2014

Szymbark - Kasztel Gładyszów

Szymbark

Kasztel Gładyszów

Przy okazji wizyty w Gorlicach czy w drodze do Wysowej Zdrój warto zajrzeć do oddalonego o sześć kilometrów Szymbarku przy drodze krajowej nr 28.

Szymbark leży województwie małopolskim, w powiecie gorlickim, gminie Gorlice, północno-zachodniej części Beskidu Niskiego, zwanej Górami Grybowskimi. Położony jest w dolinie Ropy, pomiędzy masywami Suchego Wierchu i Bartniej Góry na południu oraz rozległym masywem Maślanej Góry na północy.

Przy samej drodze na nowym kościele a szkołą znajduje się Skansen Wsi Pogórzańskiej (Skansen Wsi Pogórzańskiej im. prof. Romana Reinfussa) a poniżej niego wyłania się biało-szarawy budynek dworu obronnego rodziny Gładyszów.

Skansen jak i Kasztel Gładyszów są Filią Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów w Gorlicach w skład, którego wchodzi jeszcze Dwór Karwacjanów, Zagroda Maziarska w Łosiu oraz Cerkiew Greckokatolicka Świętych Kosmy i Damiana w Bartnem.

W skansenie znajduje się obecnie 14 obiektów, w tym: cztery chałupy (z Gródka, Moszczenicy, Siar, Szymbarku), trzy budynki gospodarcze - obora i stodoła ze Stróżnej oraz wolno stojąca stodoła plebańska z Zagórzan, a także olejarnia z Gródka, kuźnia z Turzy, dwa wiatraki (z Krygu, Ropy), przykłady małej architektury wiejskiej - ule i kapliczki.

Wejście na teren skansenu płatne 7 złotych bilet normalny i 4 złote bilet ulgowy, w poniedziałki wstęp bezpłatny. Wejście do Kasztelu jest bezpłatne.

Zapewne najciekawszą budowlą w Szymbarku jest renesansowy Kasztel Gładyszów, który uważany jest za najlepszy przykład kasztelu polskiego. Kasztel był dawną siedzibą rodu Gładyszów. Wznoszono go w dwóch etapach. Budowę rozpoczęto w pierwszej połowie XVI wieku, a zakończono w latach 1585-1590. Zbudowany jest z miejscowego kamienia łamanego z dodatkiem cegły. W drugiej fazie budowy bryłę dworu zwieńczono attyką arkadową, na elementach, której umieszczono sgraffito z motywami geometrycznymi, przeplatanymi fantastycznymi maskami. Okna obiektu posiadają bogato profilowaną renesansową kamieniarkę. Kasztel zbudowany jest na planie prostokąta o bokach długości 20 i 13 metrów. Posiada cztery narożne baszty alkierzowe, których piętra wystają poza lico murów i wsparte są na kamiennych kroksztynach. W budynku znajdują się trzy kondygnacje - piwnice, parter, piętro.

Kasztel zamieszkiwany był do końca XVIII wieku. Po Gładyszach przechodził kolejno we władanie Strońskich, Siedleckich, Bronikowskich, Rogoyskich, Sękiewiczów i Kuźniarskich. W XIX wieku mieściła się w nim gorzelnia i magazyn zbożowy. Pod koniec XIX stulecia i jeszcze w okresie międzywojennym na parterze funkcjonowała kuchnia dla czeladzi dworskiej oraz kurnik. Dwór pełnił też funkcję lamusa, w którym przechowywano niepotrzebne sprzęty. W latach międzywojennych dwór był własnością Zbigniewa Sękiewicza, który mieszkał w stojącym tuż obok modrzewiowym dworku.

Od stycznia 2011 roku budowla wraz z przylegającą do niej oficyną dworską z końca XVIII wieku, funkcjonuje, jako Ośrodek Konferencyjno-Wystawienniczy „Kasztel w Szymbarku”, oddział "Muzeum Dwory Karwacjanów i Gładyszów" w Gorlicach. Do zespołu zabytków istniejących na terenie dawnego „Majątku Zamek”, należy także przeniesiony z Gorlic drewniany dworek z 1920 r. Zastąpił on całkowicie zrujnowany przez konserwatorów dawnych PKZ-ów modrzewiowy dworek Sękowskich.

W Szymbarku znajdziemy jeszcze drewniany późnobarokowy Kościół Świętego Wojciecha a w przysiółku Doliny (Wólka) drewniana Cerkiew Greckokatolicka Narodzenia Bogarodzicy (obecnie kościół filialny).

W Szymbarku na stoku Jeleniej Góry utworzony został florystyczny Rezerwat Przyrody Jelenia Góra (około 13 hektarów rezerwatu ścisłego). W pobliżu rezerwatu na zboczu Maślanej Góry znajduje się ciekawe jezioro osuwiskowe nazywane Beskidzkim Morskim Okiem.

Na terenie wsi znajduje się też trzy Cmentarze Wojenne z okresu I Wojny Światowej o numerach: 73, 74 i 75.

Cmentarz Wojskowy Nr 73 znajduje się w przysiółku Łęgi. Cmentarz zaprojektował Hans Mayr. Pochowano na nim 46 Austriaków, 28 Niemców i 5 Rosjan.

Cmentarz Wojskowy Nr 74 to kwatera również zaprojektowana przez Hansa Mayra i wydzielona z cmentarza parafialnego w Szymbarku. W tej kwaterze spoczywa 16 Austriaków i 21 Niemców oraz jest to miejsce pochówku 4 żołnierzy polskich poległych w 1939 roku.

Cmentarz Wojskowy Nr 75 znajduje się w przysiółku Dół i tak jak dwa poprzednie zaprojektowany przez Hansa Mayra, na którym pochowano prawdopodobnie 32 żołnierzy, w tym 4 rosyjskich.

Ciekawym obiektem jest też drewniana Willa Perełka w typie budownictwa uzdrowiskowego, w której w lecie 1933 roku przebywała pisarka Maria Dąbrowska.

W zespole szkół tuż obok skansenu mieści się szkolne muzeum regionalne „Gryf.

Szymbarku znajdziemy jeszcze trzy inne dwory: modrzewiowy dwór Groblewskich w Bystrzycy (obecnie Stacja Naukowa Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polskiej Akademii Nauk), murowany dwór Groblewskich na Łęgach (dziś Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. Janusza Korczaka) oraz klasycystyczny dwór drewniany, otynkowany w przysiółku Rojowszczyzna.

Przydatne strony internetowe: http://www.muzeum.gorlice.pl/ www.szymbark.info/ http://www.kasztelszymbark.pl/ http://www.willa-perelka.pl/

Kasztel Gładyszów

Drewniany Dworek Mieszczański

Skansen Wsi Pogórzańskiej

Pomnik Romana Reinfussa w Skansenie Wsi Pogórzańskiej

Willa "Perełka"

poniedziałek, 8 grudnia 2014

Grodkowice - Pałac Żeleńskich

Grodkowice

Pałac Żeleńskich

Kiedyś przez przypadek w internecie wpadłem na informację o Grodkowicach i znajdującym się tam eklektycznym Pałacu Rodziny Żeleńskich więc na wiosnę odwiedziliśmy to miejsce.

Do Grodkowic i Brzezia bezpośrednio dojedziemy busem firmy "SK-BUS" z Krakowa, Wieliczki i Bochni. Miejscowość leży 32 kilometry od Krakowa a 12 kilometrów od Bochni. Wieś znajduje się na terenie gminy Kłaj w powiecie wielickim przy drodze krajowej 94. Pałac Żeleńskich z zabytkowym parkiem i pozostałościami zabudowań folwarcznych oddalony jest 1100 metrów od drogi krajowej 94.

Pałac z parkiem znajduje się na lekkim wzniesieniu. Powierzchnia parku otaczająca pałac wynosi około 2-óch hektarów. Na przylegającym do parku terenie wznoszą się jeszcze pojedyncze budynki, które są pozostałością funkcjonującego kiedyś tam folwarku, później PGR-u (czworaki, obora, stajnia, serownia, spichlerz).

W pobliżu dzisiaj stojącego pałacu wcześniej stał tam drewniany dwór, który z czasem nie nadawał się do mieszkania i ówczesny właściciel postanowił postawić nowy budynek. Zaprojektowanie nowej siedziby zlecił słynnemu krakowskiemu architektowi Teodorowi Talowskiemu. Projekty tego architekta cechuje eklektyzm w połączeniu z secesją i historyzmem.

Sam Pałac zbudowano w 1902 roku na planie zbliżonym do kwadratu, z cegły i jasnego kamienia. Zwartą bryłę piętrowego budynku wzbogacono narożną, ukośnie usytuowaną wieżą, loggiami i werandą od strony ogrodu. Z zewnątrz ściany zdobi skromny fryz ceglany oraz gładko opracowana kamieniarka obramień okien, drzwi i loggii. Na wieży umieszczono datę budowy, a nad głównym wejściem do pałacu tablicę z łacińską sentencją:

„Sibi amico et posteritati” („Sobie, Przyjacielowi i Potomności”).

Wejście główne prowadzi do centralnie umieszczonego, piętrowego westybulu, który na wysokości drugiej kondygnacji obiega drewniany ganek. W westybule znajdują się wejścia do poszczególnych pokoi oraz części kuchennej, a także na klatkę schodową, która prowadzi na piętro.

Pałac, choć interesujący z wyglądu, niezbyt dobrze wspomina w swoich pamiętnikach ostatni dziedzic Grodkowic Karol Żeleński tak pisząc o pałacu:

“Pod każdym względem okropny. Zaprojektował go modny architekt Teodor Talowski. Ani pałacyk, ani dwór. Ani jednej werandy od strony słońca. Panował wtedy kult cienia, chroniono wypieszczoną pod parasolką cerę... Nowoczesne urządzenia były do niczego. Parowe centralne ogrzewanie grzało przez godzinę.... Wodę do zbiornika na domu dostarczał wiatrak, który się psuł, podobnie jak pompa z 25 metrowej studni. Zmorą było światło z gazu benzynowego, lampy kopciły..”

Park posiada układ osiowy z podjazdem od strony zachodniej, geometrycznym klombem od strony wschodniej i kulistym od strony zachodniej. Wiek drzew w parku ocenia się na około 150 do 300 lat. W parku znajduje fontanna z figurką Goplany oraz żeliwny krzyż, który upamiętnia tragiczną śmierć jednego z członków rodziny Żeleńskich. W lutym 1846 roku, podczas "Rabacji Galicyjskiej" Marcjan Żeleński został zamordowany przed swoim dworem przez chłopów z sąsiednich wsi.

Przy pałacu działało duże gospodarstwo rolne. Hodowano krowy, konie, świnie i owce. Obok obór znajdowała się serownia, po której pusty budynek stoi do dziś. W wyniku reformy rolnej ziemię przekazano chłopom a później utworzono PGR. W 1949 roku powstał tutaj Zakład Doświadczalny Hodowli i Aklimatyzacji Roślin.

Władysław Żeleński jest autorem: 92 pieśni z towarzyszeniem fortepianu, 4 opery (Konrad Wallenrod, Goplana, Janek, Stara Baśń) 7 kantat oraz 1 hymn; 11 kompozycji chóralnych; 25 preludiów organowych; 15 utworów orkiestralnych; 19 kompozycji kameralnych;
28 utworów fortepianowych; 1 koncert fortepianowy.

Nazwisko rodziny kojarzy się obecnie głównie z postaciami: Władysława Żeleńskiego (kompozytora i muzyka) i jego synem Tadeuszem "Boyem" Żeleńskim (lekarzem i wybitnym tłumaczem literatury francuskiej). Z rodziną Żeleńskich kojarzy się również Krakowski Zakład Witrażów w Krakowie, założony przez Stanisława Gabriela Żeleńskiego oraz Władysława Ekielskiego i Antoniego Tucha w 1902 roku.

Władysław Żeleński jest autorem: pieśni z towarzyszeniem fortepianu, oper (Konrad Wallenrod, Goplana, Janek, Stara Baśń), kantat, hymnu, kompozycji chóralnych; preludiów organowych, utworów orkiestralnych, kompozycji kameralnych, utworów fortepianowych i koncertu fortepianowego.

Obecnie pałac jest wykorzystywany komercyjnie. Organizowane są w nim wesela i inne imprezy okolicznościowe. Jest też możliwość wynajęcia pokoi w tym apartamentu dla nowożeńców. Prowadzony jest też hotel dla koni i klub nauki jazdy konnej.

Kilkaset metrów od Pałacu Żeleńskich znajduje się Kaplica Matki Boskiej Nieustającej Pomocy z 1905 roku. Kiedyś była to Ochronka, o kształcie piętrowej willi podmiejskiej, oddana Siostrom Służebniczkom. Przy alei lipowej prowadzącej do Brzezia znajduje się prawdopodobnie Ariański Kopiec. Według miejscowych przekazów, kopiec kryje szczątki ariańskich przodków Żeleńskich. Od strony drogi prawdopodobnie znajdują się zasypane ziemią żelazne drzwi do krypty. Kopiec na pewno kiedyś okazały, obecnie ma około 4 metry wysokości oraz 14 metrów średnicy podstawy i nigdy nie był archeologicznie przebadany.

W Brzeziu oddalonym o trzy kilometry od pałacu znajduje się Kościół Przemienienia Pańskiego wybudowany w 1924 roku. Został zaprojektowany przez słynnego krakowskiego architekta Franciszka Mączyńskiego na wzór kościoła św. Krzyża w Krakowie. Dzięki bardzo wysokiej wieży (40 metrów), wyróżnia się w okolicy (widoczny z drogi krajowej 94 jak i z autostrady A4). Warto zobaczyć obrazy: osiemnastowieczny portret króla Jana III Sobieskiego, z siedemnastego wieku Przemienienie Pańskie oraz piętnastowieczny posąg Świętego Jana Chrzciciela.

Ostatni obiekt, o który związany jest z rodem Żeleńskich to Mauzoleum Żeleńskich usytuowane na dziedzińcu kościelnym. Kaplica grobowa w stylu klasycznym z 1903 roku, której autorem jest Stanisław Ekielski. Wewnątrz znajduje się wiele epitafiów. Na zewnętrznej ścianie napis na tablicy z marmuru dębnickiego:
“Na cześć przodków rodziny Żeleńskich, którzy przez cztery wieki swe gniazdo rodzinne w całości utrzymać dla potomków z wolą i pragnieniem, aby w największym doń przywiązaniu nigdy nie ustawali. Stanisław z Żelanki Żeleński grobowiec ten wystawił w roku 1903.”
Za kościołem na parafialnym cmentarzu odnajdziemy kwaterę grobów z okresu I Wojny Światowej Cmentarz Wojenny Nr 332) oraz nieliczne nagrobkami z XIX i XX wieku. Kwatera ma powierzchnię około 0,8 ara i zbudowana została na planie prostokąta. Pochowano na nim trzech żołnierzy armii austriackiej oraz jedenaście żołnierzy armii rosyjskiej. Kwaterę projektował architekt Franz Stark.

Ostatnio Pałac Żeleńskich znalazł się pośród 25-ciu propozycji na weekend według portalu podroze.onet.pl (Pałace w Polsce - Mało Znane Perełki Architektury Pałacowe).

Przydatne strony internetowe: http://www.palac-zelenskich.pl/ http://www.grodkowice.pl/ http://www.stajniezelenskich.pl/ www.klaj.pl/ http://talowski.prv.pl/ http://stadnina-grodkowice.blog.onet.pl/